AB’nin kurumsal gelişimi hem AB ulus devletleri içindeki politik ve ekonomik kriz eğilimlerini takip etmiş hem de bu kurumsal gelişim bu kriz eğilimlerine karşı ortaya çıkan seferberlikler açısından temel bir rol oynamıştır. Avrupa bütünleşmesine yönelik ilk tepki ulusal devletlerin yeniden yapılandırılmasının teknik sınırlarından doğdu. Bu durum kendisini Roma Anlaşması’nın (1957) “işlevciliği” ve onu izleyen AET’nin gelişimi ile açığa vurdu. [2] Keynesci kurumsal uzlaşma biçimlerinin politik hareketlenmeleri tarihsel ve kültürel açıdan özgün ulusal düzenlemelere içerme yeteneği, daha fazla bütünleşme ve düzenlemecilik güçlerinin Avrupa düzlemine transfer edilmesini gerekli kıldı.(Ross, 1992). Daha fazla düzenlemenin gerçekleştiği bağlam, küresel Keynesciliğin krizini izleyen “Avroskeleroz” [Avrupa damarlarının sertleşmesi] bağlamıydı. Emeğin Avrupa refah devletleri içindeki korporatist bütünleşmesi sermayenin daha fazla teknik ve toplumsal yeniden yapılanmasına ciddi sınırlar oluşturuyordu. BK’da gelişen Thatchercı saldırganlık kıta Avrupa’sındaki daha korporatist toplumlar açısından ciddi bir öneri değildi ve neo-liberal düzenleme ve esnekliğe uzanan farklı bir yolu gerekli kılıyordu. Bu yolu oluşturan daha fazla Avrupa bütünleşmesi ve AB ile ulus devlet arasındaki politik ilişkilerin köklü biçimde yeniden biçimlendirilmesi oldu. BK daha sonraki Avrupa bütünleşmesinin merkezi tezleri haline dönüşecek olan esnekliğe ve kuralsızlaştırmaya dayalı yeniden yapılandırmalar açısından söylemsel bir hegemonya ve kurumsal bir örnek oluşturdu. (Ross, 1992: 57).

Bu yeniden yapılanma AB’nin kurumsal ve yasama açısından gelişimi kapsamında olmuştur. 1986 Tek Avrupa Sözleşmesi, üye devletlerin ekonomik ve parasal birlik sürecinin hızlandırılması ve tek pazarın 1992 itibarıyla tamamlanması için ulusal egemenliklerinin belirli bir derecesini terk etmelerini içerdi. [3] Bu da 1980’lerdeki Avrupa entegrasyonunun biçimini tanımladı: içsel müdahaleden çok dışsal zorlamalara dayalı bir süreç. Bu durum entegrasyonun kazandığı biçim tarafından da güvence altına alınıyordu: sosyal normların ve koşulların pozitif biçimde uyumlulaştırılmasından çok karşılıklı onaya dayalı “negatif” bir çelişki çözümleme tarzı (Schmitter & Streeck, 1994). 1992 Avrupa Birliği Anlaşması tek pazarın tamamlanmasının mantıksal sonucuydu. Anlaşma yeni yaratılmış olan pazarın neo-liberal ilkeler doğrultusunda işlemesini güvence altına almak üzere Avrupa düzeyinde güçlü düzenleyici mekanizmalar oluşturdu. Bu da hem AB rekabet gücünün endüstriyel siyaset ve rekabet siyaseti alanlarında güçlendirilmesi ve hem de belki de en önemlisi tüm bir EPB dinamiği yoluyla sağlandı. “Subsidiarity”nin 1992 Anlaşmasındaki merkezi konumu Avrupa düzeyindeki neo-liberal düzenleyici kurumlarla AB yasa ve direktiflerinin kendileri aracılığıyla yürürlüğe konulduğu ulusal idare tarzları arasında kurumsal bir mesafe geliştirme girişimini işaret ediyordu. Ancak, Maastricht anlaşmasının yakınsama [convergence] kriterleri [4] EPB süreci ile hükümet bütçe açıklarının sosyal güvenlik ödemeleri ve yardımlarındaki kısıntılar yoluyla azaltılması sürecini birbirine bağlıyordu ve sonuç tüm bir Avrupa projesini artan biçimde raydan çıkarma tehdidi yaratan ulusal odaklı mücadele ve seferberliklerin düzeyinin yükselmesi oldu. Yani EPB sürecini Avrupa işçi sınıfının Avrupa sermayesinin belirli bir fraksiyonuna tabi kılınma sürecinin bir bölümüyle özdeşleştirmek oldukça hatalı olacaktır. (Bu teorinin Almanya bağlamındaki incelemesi için bkn Carchedi [1997]). EPB süreci AB’nin geri kalanında olduğu gibi Almanya’da da toplumsal mücadeleyi içerme ve yeniden-kanalize etmeyle ilgili bir süreçtir. Ulusal politik biçimlerin Avrupa entegrasyonu ile ilgili politik seferberlik ve mücadeleyi içerme konusundaki sınırlı yetenekleri, mücadelenin ulusal düzeyde ve Avrupa düzeyinde “toplumsal partnerlik” kavramlarına dayalı yeni fetişleştirilmiş çıkar uzlaştırmacılığı biçimlerine yeniden-kanalize edilmesiyle sonuçlandı. Emeğin bu sınırlı yeniden içerilmesi bir yana, neo-liberal gündemin özü değişmeksizin kalmıştır. Yakınsama kriterleri 1999’da tek paranın başlatılmasını takip eden “istikrar paktı” biçiminde korunmaktadır. [5]

EPB yakınsama kriterlerinin uygulanması olağanüstü acılı bir süreç oldu ve sosyal refahın yeniden yapılandırılması ve daraltılmasıyla birlikte gerçekleşti; birçok AB üye ülkesinde buna yüksek işsizlik oranları eşlik etti. Genelde ekonomik liberalizasyona ve özelde EPB’e yönelik kamusal düşmanlık AB ulus devletleri içinde bir dizi ikili ya da üçlü toplumsal paktın kurulmasıyla sonuçlandı. BK ve Fransa dışındaki tüm AB üyesi devletlerde [6], yeni toplumsal partnerlik düzenlemeleri başlatıldı ve bunlar sendikaların, işverenlerin ve devletin işsizlik sorununu öncelik haline getirmesine yönelik vaatleri karşılığında ücretlerin ılımlılaştırılması, azalan kamusal harcamalar ve esnek çalışma düzenlemelerini onayladıkları bir aldı-verdiyi içerdiler (Pochet & Fajertag, 1997; Pochet, 1998). EPB hem ekonomik disiplini hem de emek pazarlarının ve refah devletinin neo-liberal yeniden yapılanmasının ideolojik meşrulaştırmasını sağladı (Verdun, 1996: 80). Zayıflamış bir halde olan sendikalar kamusal yetkililer ve işverenlerce mevcut istihdam oranlarının korunması yönünde harcanacak çabalar karşılığında bu yeni liberal gündemle bir ölçüde işbirliğine gittiler (Pochet & Fajertag, 1997: 11). Ancak, EPB sürecinin kendisi ulus devletler tarafından istihdamın korunması için alınabilecek önemlerin boyutlarına yapısal sınırlar koydu ve yüksek işsizlik bağlamında, hem işverenler hem de hükümet ücret sınırlandırması elde etmek üzere herhangi bir önemli taviz sunmaya zorlanamadılar (Martin, 1997). Sonuç olarak, işsizliği azaltma girişimi büyük ölçüde sonuçsuz kaldı. Yakınsama kriterlerinin karşılanması basıncı yoğunlaşırken bu paktların önemli bir kısmı ciddi bir baskı altında kaldılar ama EPB’i çevreleyen toplumsal gerilimler özgün ulusal duruma, yeniden yapılanma derecesine ve güçler dengesine bağlı kaldı (Kaupinnen, 1998: 14).

EPB süreci aynı istikamete giden az ya da çok sarsıntılı bir dizi yolculuk tarafından damgalandı. Bazı sosyal paktlar önemli bir hoşnutsuzluk ortaya çıkmaksızın EPB kriterlerini karşılamakta başarılı oldular; bunların ön önemli örnekleri Finlandiya ve İrlanda’ydı. 1990’larda Finlandiya kamusal harcamalarını GSMH’nın yüzde 8’i kadar azalttı (Kaupinnen, 1998) ve İrlanda kamu borçlarını üçte bir düşürdü (Wallace ve ark., 1998). Ancak, sosyal paktların başarıyla korunduğu örneklerde bile gerilim ve kısıtlar mevcuttu. “Parasal birlik bağlamı için biçilmiş kaftan” olarak tanımlanan 2000 İrlanda Ortaklık Anlaşması (Pochet, 1998: 267) sendikaların önemli bir azınlığının muhalefetiyle karşılaştı ve kamu sektörü üzerinde koyduğu sürekli sınırlandırmalar tartışmaları kışkırttı. İspanya, Portekiz ve İtalya gibi diğer ulus devletlerde özelleştirme, bunlar gelecekte İstikrar Paktının sınırları içinde kalmalarını zorlaştıracak olan yapısal istikrarsızlıkları kapsayan bir kerelik gelir kaynakları olmanın biraz daha ötesine geçmekle birlikte, bu yakınsama kriterlerinin gerçekleştirildiği temel araç oldu. Özelleştirmeye karşı muhalefet sendikanın, işlerin giderek azalmasıyla sonuçlanan “kritik pragmatizmi” ile boğuldu. Hükümetler aynı zamanda işçilere ortaklık payları sundular ve erken emeklilik, işe yeniden döndürme ve yeniden eğitim yoluyla zorunlu harcamalar yapmaktan kurtuldular (Eironline, 1999).

Ancak EPB’in neo-liberal etkisine karşı önemli taban seferberlikleri de oldu. İspanya’da, büyük sendikaların EPB-yanlısı olmasına karşın (Foden, 1998), 1996’da 650 bin kişinin harekete geçtiği eylem günü de dahil olmak üzere, kamu sektörü işçilerinin önemli seferberlikleri gündeme geldi (Labour Research, 1996); bu seferberliğin Comisiones Obreras (İspanya kamu sektörü sendikası) tarafından 1981’den beri ilk kez bir ulusal sözleşme imzalanma suretiyle etkin biçimde içerilmesine karşın. (Pochet, 1998). Portekiz’de, 1996 toplumsal sözleşmesinin başlatılması União Geral de Trabalhadores (Genel İşçi Sendikası) içinde sendika içi lehte bir çelişki yarattı ve Confederação Geral dos Trabalhadores Portugueses (Portekiz İşçileri Genel Konfederasyonu) hem sözleşmeye hem de EPB’e karşı çıktı. CGTP’nin kaygılarının bir bölümü 40 saatlik çalışma haftasının resmen başlatılmasının emek esnekliğinin artırılmasını sağlayan bir biçimde yapılmasıydı ve bu konu da protestolar ve grevlere yol açtı (Da Paz Ventura Campos Lima & Naumann, 1997).

İtalya’da, Berlusconi hükümetinin emeklilik sistemini reform etme yönündeki ilk girişimi, tek taraflı reformları imkansız kılan yaygın sendikal ve toplumsal protestolara neden oldu. Bu durumda EPB kriterlerine ulaşmak üzere kemer sıkma önlemleri önemli ölçüde sendikal onayla birlikte gerçekleştirilecekti. 1990’larda toplumsal sözleşmeler sendikaları istihdam önlemleri karşılığında indeks bağlantılı gelirler, özelleştirmeler, emeklilik reformları ve endüstriyel ilişkiler reformları gibi alanlarda pazarlık yapmaya yöneltti. Ancak İtalyan işçilerine verilen vaatler kamusal harcamaların azaltılması dayatması nedeniyle terk ediliyordu ve bu durumda bile İtalya’yı EPB’in son evresine sokmak için boş vaatler gerekti. Büyük sendikal federasyonların EPB’i desteklemeleri olgusu (bkn Foden, 1998) ve EPB’in reformları dayatmak üzere kullanılması (Pochet, 1998: 269), hem refah ve istihdam reformu sürecinde hem de sendikaların kendi içlerinde önemli bir hoşnutsuzluk yarattı. Kamu sektörü işçilerinin 1992-94 arasında enflasyonun altında yüzde 8 ücret artışı aldıkları bir ortamda bir dizi kamu sektörü ve ulaşım grevi ile ücret kısıntılarına karşı muhalefetin ve işçi seferberliğinin ön cephesinde yer alan Comitati di Base (COBAS) taban komitelerine verilen destek arttı. (Gall, 1995, 1996). EPB sürecinin ileriki evrelerinde refah harcamalarında kısıntı yapılması baskısı yoğunlaştı ve sendikalar istihdam ve çalışma saatinde azalma karşılığında yapılan bir anlaşmayı kabul ettiler. Ancak istihdam sözleşmeleri yeni istihdam yaratmada olağanüstü sınırlı kaldı ve çalışma süresi anlaşmaları işin yoğunlaştırılmasına hizmet etti.

Belçika’da bir toplumsal sözleşme oluşturma girişimi sendikaların istihdam yaratılmasını sosyal harcamaların azaltılmasına ve bunun ardından yasa ile dayatılan yeni anlaşmalara bağlamayı reddetmeleri nedeniyle 1995’de sonuçsuz kaldı. (Pochet, 1998). 1996’da Belçika’daki kamu sektöründeki endüstriyel eylemler daraldı; özelleştirme ve emeklilikle ilgili tavizlerin ardından bir genel grev çağrısı yapılmasına rağmen. (EIRR, 1996). Belçika’da sosyal güvenlik reformları merkezi çatışmayı oluşturdu ve işsizler birliklerinin etkinliklerinin yükselmeyle sonuçlandı.

Yunanistan’da ise kamu harcaması kısıntılarına karşı yürütülen yaygın ve ısrarlı eylemler bu ülkenin başlangıçta yakınsama kriterlerini karşılamasını engelledi. Toplumsal sözleşmeler yoluyla kemer sıkma önlemleri dayatma girişimleri bir günlük genel grevler, çiftçiler, öğretmenler ve kamu çalışanlarının grevleri gibi eylemlerle karşılaştı. Yunanistan’da işsizler ilk kez sendikalaştılar (Eironline, 1998). Yunanistan EURO’ya 2001’in başında girecek.

Almanya’da da EPB merkezli kemer sıkma önlemlerine karşı yaygın protestolar gerçekleşti. Seferberliklerin çapı ve yoğunluğu sendikal hiyerarşiyi şaşkınlığa düşürdü ve Deutsche Gewerkschaftsbund (DGB) ancak 1996 Haziran’ında EPB’e karşı 350 bin kişilik güçlü bir gösteri düzenleyebildi (Schauer, 1997). Aslında sendikal hiyerarşi neo-liberal yeniden yapılanma sürecinden derinden etkilenmişti. İstihdam yaratılması karşılığında ücret sınırlamalarını kabul eden fiili bir toplumsal sözleşme olan Bündnis für Arbeit (İstihdam İçin İttifak) konusundaki başlangıç düşünceleri IG Metal önderi Klaus Zwickel tarafından geliştirilmiş ve DGB önderliği tarafından hevesle takip edilmişti (Bispinck, 1997: 72). İttifakı takip eden öneriler Alman toplumsal politikası ve iş yasası üzerinde önemli bir etki yaratan bir dizi kesintiyi içeriyordu: bunların önemli bir örneği, resmi hastalık ödemesinin ücretlerin yüzde 100’ünden yüzde 80’ine indirilmesiydi. 1996 Ekim ayında birkaç yüz bin metal işçisi hastalık ödemeleri anlaşmasını savunan başarılı bir grev gerçekleştirdi (Financial Times, 3/10/96). Bunu izleyen ilkbahar madenciler ve inşaat işçileri tarafından gerçekleştirilen ve sendikaların içinde AEPB konusunda artan bir şüpheyi yansıtan grevlere tanık oldu. (The Guardian 10/3/97). İşsizliğin 5 milyon kişiye yükselmesi sürekli olarak 50 bin işsiz ve işçiyi harekete geçiren bir dizi protesto günlerine neden oldu. Sözleşme, sendikalar sonunda işbirliğinden vazgeçtiği için sonunda dağıldı. [7]. Almanya’nın EPB’e girmesi refah kısıntılarından çok, yaratıcı bilançolama sayesinde mümkün oldu.

APB ile ilişkili neo-liberal refah programı reformlarına karşı en militan eylemler sıkı bütçe uygulamalarının bir toplumsal sözleşme yapılmaksızın dayatılmaya girişildiği Fransa’da gerçekleşti. Bunun bir sonucu olarak endüstriyel eylem, protestolar ve refah kesintileri APB projesi ile özdeşleşti. 1995’de sosyal güvenlik reformu ve kamu sektörü ücret dondurması hedefleyen Juppé planı 5 milyon işçinin genel grevini ve ulaşım, iletişim ve enerji sektörlerindeki sürekli grevleri kapsayan bir eylem dalgasına yol açtı. Bunlara Aralık’ta 2 milyon kişiye ulaşan kitlesel katılım ve sokak gösterileri eşlik etti. (Jeffreys, 1996). Grevler ilerlerken güç ve destek kazandı ama sonuçta hükümetin verdiği tavizler ve sendikal önderliğin görüşmeci statüsünü yeniden kazanma hevesi nedeniyle sona erdi. Belirli önerilerin geri çekilmesine rağmen, reformun önemli öğeleri yerli yerinde kaldı (Economist, 16/12/95). Yine de, hareket hükümet için politik bir yenilgiyle sonuçlandı ve sonunda hükümetin istifasını ve Sosyalistlerin seçim zaferini yarattı. Refah ödemelerini kısma yönündeki baskılar işsizlerin 1997/98 kışında yaygın destek kazanan uzun kampanyalarına yol açarken balayı da kısa ömürlü oldu. Bu da EPB üzerinde gerilimler yarattı ve hükümetin sınırlı tavizler vermesiyle sonuçlandı. (Levy & Aguiton, 1998; Webster, 1998; Eironline, 1998b).

Fransa’daki eylemler devletin yeniden yapılanmasına karşı yükselen direnişin birçok ortak öğesini son derece görünür hale getirmektedir. Bunlardan birincisi SUD (Solidaires, Unitaires, Démocratiques) gibi yeni radikal sendikalar ve CFDT (Confédération Française Démocratique du Travail) içindeki Tous Enasmble gibi akımlar kanalıyla sendikaların eleştirel kanadının güçlenmesi ve sendikalarla hareket arasındaki gerilimin yoğunlaşmasıdır. Coordinations oluşumları taban denetimini güçlendirdi. (Wolfreys, 1999). Aynı şey İtalya’da COBAS’ın destek kazanmasıyla da ortaya çıktı. (Gall, 1995). Artan taban etkisiyle bağlantılı olan bir başka olgu, doğrudan direniş biçimlerinin artan sıklığıdır. Örneğin Fransız grevleri, elektrik dağıtım merkezlerinin işgali, otoyolların kamyoncular tarafından bloke edilmesi ve hatta sinyal kutularının yüksek-teknolojiye dayalı biçimde sabotajı gibi eylemlerle sonuçlandı. (Aufheben, 1996). Almanya’da maden işçileri otoyolları kapattılar ve Yunanistan’da çiftçiler aynı taktiği uyguladılar (The Guardian 10/3/97; EIRR, 1997b). İkinci öğe grevcilerle direnişin öteki sektörlerini örgütleyen aktivistler arasındaki doğrudan ilişkilerin güçlenmesiydi: işçilerle öğrencilerden işsizlere ve göçmenlerle eşcinsellere dek mücadeleye katılan her grubun doğrudan bağlantısını gösteren sayısız örnek bulunmaktadır (Wolfreys, 1999). Liverpool dok direnişçileri ile Reclaim the Streets arasındaki bağlantılar sorunları çapraz kesen ittifaklar gerçekleştirme eğiliminin bir ifadesidir. Üçüncü öğe, mücadeleleri ulusal sınırların ötesiyle bağlantılandırma eğilimidir. Roma, Atina ve Berlin’de Fransız grevcileriyle dayanışma yürüyüşleri düzenlendi. Almanya’daki grevler Fransız muadilleri tarafından esinlendi ve bu etki Alman protestolarında genellikle varolan düzen içi karakterin ötesine geçme isteği yarattı. (Schauer, 1997).

Avrupa’da mücadelelerin ulusal sınırları aşması olasılığı Fransız grevlerinin kazandığı kitlesel destekle, özellikle Der Spiegel’in (1995:22) Cumhurbaşkanı Kohl için bir kabul senaryosu çizdiği Almanya’da şok dalgaları yarattı. “Fransız ekonomisi kent sokaklarını savaş alanına çeviren sokak savaşları ile kaosa sürüklenirken, Avrupa para birimini yakalamaya çalışan hükümetlerin katı kemer sıkma paketlerini protesto eden grev dalgaları ve huzursuzluk İtalya ve Belçika’ya da yayılıyor. Ülkeler ve endüstriler demiryolu blokajları ve enerji istasyonları ile posta hizmetlerinin kapanması ile felç oluyor. Hükümet başkanları, umutsuzluk içinde ve duruma göre hareket ederek, pahalı sosyal programlar ve kemer sıkma programlarının sonunu açıklıyorlar. EPB’in katı bütçe gerekleri artık karşılanamaz. Tek para projesi çöktü.”